VOLLMER A, BOTH C & TINBERGEN J (2007) Duindoornbessen als wintervoedsel van de Koolmees. LIMOSA 80 (2): 68-75.

Het aantal Koolmezen fluctueert sterk van jaar tot jaar, en is veel groter na winters met veel beukennootjes. Zo wordt het verhaal altijd verteld, maar op veel plekken in het land staan helemaal geen Beuken en moeten mezen van ander voedsel leven. In de Lauwersmeer lijken duindoornbessen een belangrijk alternatief. Door hun poep te bekijken en de samenstelling daarvan te relateren aan de hoeveelheid bessen in de omgeving lichten we een tipje van de sluier op over deze alternatieve voedselbron.

Aantallen vogels zijn zelden constant, maar fluctueren sterk van plek tot plek en van jaar tot jaar. Variatie in aantallen hangt samen met verschillende factoren, waarbij voedsel vaak belangrijk is. Er is vrijwel geen vogelsoort waarvan de populatie-ecologie zo goed is bestudeerd als de Koolmees Parus major, en we weten dat in gebieden met meer rupsen ook meer Koolmezen broeden (van Balen 1973). Maar ook van jaar tot jaar kunnen de aantallen Koolmezen enorm fluctueren, en binnen gebieden zijn er in sommige jaren wel drie keer zoveel broedvogels als in andere jaren (Perdeck et al. 2000). De piekjaren vallen altijd na winters waarin veel beukennoten aanwezig waren, en in de daarop volgende winters zonder beukennoten daalt het aantal dan weer (Perrins 1965, van Balen 1980). Interessant genoeg is dit ook het geval op plekken waar geen Beuken Fagus sylvatica groeien, zoals Tinbergen et al. (1985) op Vlieland zagen.
      De koolmeespopulatie in het Lauwersmeergebied moet het ook stellen zonder beukennoten en tot nu toe wisten wevrijwel niets over het voedsel van deze Koolmezen in de winter. In principe zijn Koolmezen insecteneters, maar in de winter als het aanbod aan insecten minder wordt, foerageren zij ook op grote hoeveelheden zaden en vruchten (Perrins 1979, Gosler 1993). Voor het Lauwersmeergebied hadden we het vermoeden dat bessen van de Duindoorn Hippophae rhamnoides belangrijk stapelvoedsel zouden kunnen zijn op momenten dat insecten ontbreken. Deze struiken zijn erg algemeen in het gebied, soms grote oppervlakten bedekkend.
      De bessen van duindoornstruiken zijn rijp vanaf september (Humphries et al. 1982) en tamelijk voedzaam met een hoog gehalte aan olie (Yang & Kallio 2001, Harrison & Beveridge 2002). Door de oranje kleur zijn deze bessen erg opvallend. De kleur wordt voornamelijk veroorzaakt door â- caroteen (Zeb 2004), het meest voorkomende carotenoïde pigment in hogere planten (Harborne 1973). Duindoorn - bessen bevatten grote hoeveelheden carotenoïden (Zeb 2004), wat voor de mezen wellicht ook interessant is omdat dit een belangrijke rol kan spelen in het immuunsysteem (Olson & Owens 1998, Chew & Park 2004). Duindoornbessen vullen dus misschien niet alleen de maag, maar dragen wellicht ook bij aan de afweer.
      Het is ons al een tijd opgevallen dat de uitwerpselen van de Koolmezen in het Lauwersmeergebied in de winter er vaak bruin-oranje uitzien, in tegenstelling tot zwart in de zomer. In deze studie testen we door analyses in het lab of deze kleurveranderingen met de consumptie van duindoornbessen samenhangt en of het dieet in het veld betrouwbaar geschat kan worden aan de hand van de faeces kleur. Dit zou een eenvoudige methode zijn om de duindoornconsumptie van de Koolmezen in het veld te kwantificeren.
      Het doel van dit onderzoek was om inzicht te krijgen in de duindoornconsumptie van de Koolmezen die in het Lauwersmeergebied leven. Verder wilden we een indruk krijgen wat voor rol de duindoornbessen in het leven van de Koolmezen spelen en of de aanwezigheid van duindoornstruiken invloed heeft op de verspreiding van de vogels in de winter. Hiervoor keken we naar de nachtelijke nestkastbezetting in de winter in relatie tot de groeiplaatsen van de duindoornstruiken. Ten slotte analyseerden we of de status en/ of conditie van de vogel gerelateerd was aan duindoornconsumptie.

[gratis pdf] [english summary]